Coloca tu dispositivo en formato horizontal o visualiza este cuento en ordenador o tablet.

Glosario
Mapa
Glosario
Atxúa
Forma un poco despectiva de decir “vieja” en euskera.


Eguzki-lore

Medallón “flor de sol”. Flor seca del cardo que es un símbolo de protección, es el símbolo de la luz. Se dice que la tierra creó una flor tan hermosa como la luz del Sol que protegería a los hombres cuando la luna estuviera en el cielo. Hay numerosas historias de cómo los eguzki-lores ahuyentan los males.


Ilargi

Viene a significar, luz de los muertos, y cuya derivación utiliza” arguizai”, luminaria o vela y que se situaba en los funerales.


Iruzki

Significa sol en el euskalki de malerreka, se usa de forma oral. Oficialmente en la versión escrita sería “Eguzki”


Joaldun

“Joare duena” Significado literal- el que porta los cencerros-. Personaje tradicional de los pueblos de Ituren, Aurtiz y Zubieta que anuncia, mediante un rito, la llegada de la primavera y ahuyenta los males acariciando con el azote el suelo y agitando sus cencerros en la última semana de enero.


Lamias

Mujeres con pies de pato y gran belleza que peinan sus cabellos con peines de oro en las zonas cercanas a los ríos. A menudo son fundidos en leyendas y folclore con la misma Mari. Simboliza la libertad y la femineidad más salvaje y conectada a la naturaleza.


Malerreka

”Malda erreka”: Regata con cuestas. Nombre del valle para definir y unir las zonas de Santesteban con Basaburua Menor.


Mari

Personificación de la madre tierra, es reina de la naturaleza y de todos los elementos que la componen. Tiene el dominio de las fuerzas del clima y del interior de la tierra. Entre sus misiones está el castigar la mentira, el robo y el orgullo. De ella vienen los bienes de la tierra y el agua de los manantiales. Sus asistentes son las sorginak (brujas) y tiene dos hijas: Eguzki (Sol) e Ilargi (Luna).


María Echeverría y Juana

Echayenecea: Personas reales que fueron mujeres acusadas en 1610 de ser “hijas del mal”. Las acusaban de reunirse para celebrar aquelarres en la Tellería junto al molino de Elgorriaga con por lo menos unos 20 niños. Para humillarlas en plena noche, fueron atadas a una escalera.


Tontongorri

Leyenda de una “bruja” de Ezkurra. Cuentan que fue la última “bruja” de Ezkurra porque fue asfixiada con un fajo de hierba cuando estaba enferma ya que creían que podría transmitir sus “poderes” a alguien antes de morir. Leyenda recogida por Juan Garmendia Larrañaga.


Truxa, muxa, rota, kabia, lorra, biena, kost

Frase que se usa para rifar en el pueblo de Urroz. Podría significar “Truxu: lluvia fuerte/trucha, muxa: murruxa/murruxka: frotar manosear, rota: de “errota” molino, lorra “tierra para plantar, biena “de los dos” Aportación de Fernando Echeverría.


x
El viaje de Iruzki por el valle de Malerreka
Nuestra protagonista Iruzki, realiza un viaje por el valle de Malerreka. Ella acaba vinculándose con muchos elementos culturales, naturales y patrimoniales de la zona. Por eso, te proponemos hacer el mismo recorrido.

El cuento comienza y termina en la misma localidad. Actúa con respeto si decides hacer la ruta en coche, no tomes caminos o pistas de montaña en el coche. Cuida el entorno. Procura aparcar en los parkings de zonas señalizadas, no delante de las casas de los habitantes locales. duración: sin pausas es 1h 25. Se recomienda el recorrido para una mañana completa. Y si tienes un día o dos, podrás disfrutar en la totalidad de recorridos complementarios.
RUTA EN GOOGLE MAPS
Proyecto apoyado por InnovaCultural
Podéis escribir dudas o consultas a info.halabazan@gmail.com o bien, vía LinkedIN
x
Glosarioa
Mapa
Glosarioa
Atsoa
Adineko emakumeak mespretxuz izendatzeko modua.


Eguzki-lore

Iruzkiren medailoian ageri den sinboloa da. Euskal mitologiaren barrenean, babesaren eta argiaren ikurra da. Antzinako sinesmenen arabera, eguzki-loreak baserriak eta bordak izpiritu gaiztoengandik babesten zituen, eta hori dela eta, etxe anitzetan ate nagusian jartzeko ohitura dago.


Ilargi

Etimologikoki, zenbaiten ustez, hildakoen argia erran nahi du.


Iruzki

Malerrekan ahoz Eguzkiari deitzeko moduetako bat da.


Joaldun

Literalki, joarea duena. Iturengo, Aurtizko eta Zubietako inauterietako pertsonaia da, batez ere, urtarrila bukaeran ateratzen dena. Erritu baten bidez, udaberria ernatu eta inguruko gaitzak uxatzen ditu.


Lamiak

Emakume gorputza eta ahate oinak dituzten euskal mitologiako izakiak dira. Haien ilea urrezko orrazien laguntzaz orrazten dute, erreka bazterretan. Marirekin batera ageri dira hainbat istoriotan eta kondairetan. Emakumearen askatasuna eta feminitatea irudikatzen dute, naturarekin bat eginda.


Malerreka

Andres Iñigo Iturengo euskaltzain emerituak jakinarazi duenez, Malerreka izenaren lehenbiziko osagaia ‘mala’ izanen litzateke eta ‘erreka’ bigarrena, elkarketan ‘Malerreka’ egiten duena, hau da, ‘arrastaka eramandako lurra duen erreka’. Hori bera zioen Andres Iñigoren irakasle izan zen Erratzuko Blas Fagoaga euskaltzain urgazle zenak ere, ikasleei banatzen zien hiztegitxoan. Beraz, alde batera uztekoa da zenbaitek, herri etimologian oinarrituta, erabiltzen duten ‘Maldaerreka’.


Mari

Euskal mitologiako jeinu nagusia da. Naturaren edota lurraren indarra irudikatzen du. Era berean, injustizien aitzinean, zorroztasunez jokatzen du, gezurrak, lapurretak, emandako hitza ez errespetatzeak eta halakoak arbuiatuz.


María Echeverría eta Juana

Etxaienezea: 1610ean “gaizkiaren alabatzat” hartuta, Elgorriagako errotaren ondoan haurrekin akelarreak egiteaz akusatu zituzten. Umiliazioa eragiteko asmoz, eskailera batera lotu zituzten.


Tontongorri

Erraten dutenez, Ezkurrako azken sorgina izan zen. Gaixotu eta hil aurretik haren botereak bertze norbaiti pasatuko zizkiolakoan, belar-zama bat erabiliz ito zuten. Juan Garmendia Larrañagak jaso zuen legenda hau.


Truxa, muxa, rota, kabia, lorra, biena, kost

Zozketa jolaserako Urrotz herrian erabili izan den esaldia. Fernando Etxeberriaren ekarpena.


x
Iruzkiren bidaia Malerrekako haranean zehar
Iruzki protagonista Malerreka ibarrean zehar doa. Inguruko kultura-, natura- eta ondare-elementu askorekin lotzen da. Horregatik, ibilbide bera egitea proposatzen dizugu.
GOOGLE MAPS BIDAIA
InnovaCulturalek lagundutako proiektua
x

Iruzki adineko andreak ikustera zihoan. Jakingo al zuten bere eguzki-lorearen argia berreskuratzeko erritu berezirik?+

Iruzkiri hotza ez zion sentiarazten gaueko izotzak, ezta lanbroak estalitako mendien paisaiak ere. Azal finaren pean gordetzen zituen bailarako hezetasuna, sigi-sagazko errekena, errekastoena eta ur-jauziena. Hala ere, hainbesteko hotza sentitzen zuen Iruzkik, ezen airerik gabe geratzen baitzen. Ito egiten zen urpean egon gabe. Bizitzaren korronteak arrastaka eramaten zuela sentitzen zuen. Pisutsu sentitzen zuen gorputza. Dardarek, barne-kezkek eta adi egon beharrak ez zioten uzten egurraren erre usaina aditzen; ezta txorien lehen orduko agurrak entzuten ere.

Pare bat aldiz ziurtatu zuen “Joaldun” apartamentuko atea itxi eta giltzak hartu zituela. Tresanea landetxetik ateratzean, inork ikusi ez zuela egiaztatu zuen. Handik irten eta gero, paparrean zintzilik zeraman eguzki-lorearen medailoia begiratu zuen. Duela guttira arte, eguzki-loreak argi berezia zeukan, baina norbaitek lapurtu zion, betiereko negura kondenatuz.

Hanka izoztu bat bertzearen aitzinean jartzen zuen, norbaitek hurbiletik jarraitzen ote zuen begiratzen zuen bitartean. Ezin zuen arrastorik utzi. Ezin zuen erran ez nor zen ez nondik heldu zen. Beldur horrekin guztiarekin ia ez zuen bere gorputza sentitu ere egiten. Haurtzarotik ez zen Malerrekara bueltatu; pertsona batzuen ustez, “ahantzitako bailara” zena. Ogi usaina zuen furgoneta martxan jarri zuen, ia pentsatu ere egin gabe. Medailoiaren argia berreskuratzeko esperantzaz, ibarreko adineko andreengana abiatu zen, errituren bat edo bertze ezagutzen ote zuten galdetzera. Autotik jaitsi aitzinetik, zapi gorri laukidun bat tolestu eta lepoan lotu zuen. Mari omentzeko janzten zuen zapia, ekaitzen jainkosa su bihurtu zeneko aldia oroituz. Aspaldi ez zuen zirrara hori sentitu; ahantziak zituen magiarekiko eta jainkosekiko sinesmenak. Haiekin berriz harremanetan jartzeak min handia eragiten zion.
1